Genel Özellikleri:

• Arap ve İran edebiyatlarının etkisiyle, medrese tahsillerinden geçmiş seçkinlerin oluşturduğu edebiyattır. Bu nedenle Yüksek Zümre Edebiyatı adıyla da anılır. Şairlerin şiirlerini divan adı verilen eserlerde bir araya getirmeleri dolayısıyla “Divan Edebiyatı” adını almıştır.
• Dil, konu, biçim özellikleri yönünden Arap ve özellikle İran Edebiyatı’nın etkisindedir.
• Edebiyatımızın yabancı etkilere en açık olduğu bölümüdür.
• Eserlerin tamamı yazılıdır. Divan Edebiyatı’nda anonim ürün yoktur.
• Düzyazı da kullanılmış olmakla birlikte nazım (şiir) daha yaygındır.
• Müzikle ilgisi Halk Edebiyatı’na göre çok daha azdır.
• Dindışı ve bireysel konular-temalar ön plandadır. Dini ve toplumsal konulara daha az yer verir.
• İlk örnekleri 11. ve 12. yüzyıllarda kendini göstermiş ise de asıl başlangıcı 13. yüzyıldadır. 19.yüzyılın ikinci yarısına kadar devam etmiştir.

Divan Şiiri Genel Özellikleri:

• Aruz ölçüsü kullanılmıştır.
• Ana nazım birimi beyittir. Dörtlükler de kullanılmıştır.
• Arap ve İran edebiyatlarından aynen alınmış nazım biçimleri kullanılmıştır. Sadece şarkı ve tuyuğ Türk Divan şairlerince Divan şairlerince Divan şiirlerine dâhil edilmiştir.
• Genellikle tam ve zengin kafiye tercih edilir. Ahenge önem verildiğinden rediflere de özellikle yer verilir.
• Bütün güzelliğine değil, parça (beyit) güzelliğine önem verilir.
• Dil ve anlatım süslü ve sanatlıdır. Mazmun adı verilen kalıplaşmış dolaylı (telmihli, eğretilemeli) söz kalıplarıyla, anlatım yapılır. [“Meh” (ay) dendiğinde “sevgilinin yüzü”nün, “servi” dendiğinde “boyu”nun “inci” dendiğinde “dişi”nin anlaşılması gibi.]

Ayrıca Bazı Mazmunlar:

Boy: servi, tuba, elif, Nihal…
Göz: kâfir, mahmur, katil, mest…
Kirpik: ok, mızrak…
Zülf/Saç: misk, sümbül, amber, yılan, kement…

• “Sanat için sanat” ve “söz güzelliği” amaçlandığından konu geri plandadır.
• Genellikle insan aşkı, içki, eğlence gibi tema ve konular işlenir. Din ve tasavvuf konularına da yer verilir. Toplumdan ve toplum sorunlarından uzaktır.
• Konular soyut olarak ele alınır. Gerçek hayat sahnelerine pek yer vermez.
• Şiir ağırlıklı bir yer tutar; düzyazı ikinci plandır.
• Yabancı dil kurallarıyla ve yabancı sözcüklerle yüklü bir dil kullanılır. Arapça, Farsça sözcük ve tamlamalar çok sık kullanılır.
• Özgünlük yoktur, nazirecilik geleneği vardır.

Nazire: Bir şairin çok beğendiği başka birine ait bir şiiri konusu, ölçüsü ve uyağıyla model alarak yazdığı şiirdir. Hemen her şair nazire yazmıştır.

• Padişah, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi sayıldığı için padişahın övülmesi çok yaygındır.
  
  
  DİVAN ŞİİRİN NAZIM ŞEKİLLERİ
  
  

  DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ

  1.  GAZEL: Özellikle aşk, güzellik ve içki konusunda yazılmış belirli biçimdeki şiirlere denir. Beyit sayısı genellikle 5-9 arasında değişir. Gazelin ilk beyti mutlaka kendi arasında uyaklı olur.Bu ilk beyte “matla”, son beyte ise “makta” adı verilir. Bir gazelin en güzel beytine “beyt-ül gazel”, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “mahlas beyti” denir. Beyitleri arasında anlam birliği bulunan gazele “yek-âhenk”, aynı güç ve güzellikte beyitlerden oluşan gazele de “yek-âvâz” gazel adı verilir.

  2.   KASİDE: Din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla belirli kurallar içinde yazılan uzun şiirlerdir. En az 33, en çok 99 beyitten oluşur. Kasidenin en güzel beytine “beyt-ül kaside”, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “taç-beyt” adı verilir.

  3. MESNEVİ: Her beyti kendi içinde uyaklı uzun nazım biçimidir.Bir anlamda Divan edebiyatında manzum hikayelerin yazıldığı bir biçim olarak da tanımlayabiliriz.

  Mevlânâ’nın ünlü tasavvufi mesnevisi 25.700 beyitten oluşmuştur.

  Mesneviler aşk, dini ve tasavvufi, ahlaki-öğretici, savaş ve kahramanlık, bir şehri ve şehrin güzelliklerini anlatma, mizah gibi türlü konularda yazılmıştır. Divan edebiyatında roman ve hikaye gibi türler olmadığı için mesneviler bir bakıma bu türlerin yerini tutmuşlardır. On bölümden oluşur.Aynı şair tarafından yazılmış beş mesneviye “Hamse” adı verilir. Hamse sahibi olarak tanınmış önemli divan şairleri: Ali Şir Nevâi,Taşlıcalı Yahya, Nev’i-zâde Atâi’dir.

  4.  KITA: Yalnız ikinci ve dördüncü dizeleri birbiriyle uyaklı iki beyitlik nazım biçimidir. Beyitler arasında anlam birliği bulunur. Pek çok konuda yazılabilir.

  5.  MÜSTEZAT: Gazelin özel bir biçimine denir. Uzun dizelere kısa bir dize eklenerek yazılır. Uzun ve kısa dizeler gazel gibi kendi aralarında uyaklanırlar. Kısa dizelere “ziyade” adı verilir.

  BENTLERDE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ

  1) RUBÂİ: Dört dizelik ve kendine özgü ayrı ölçüsü olan bir nazım biçimidir. Konusu daha çok dünya görüşüne ve şairin felsefi düşüncelerine yöneliktir.

  Edebiyatımızda bu türün en başarılı son temsilcisi olarak Yahya Kemal gösterilmektedir.

  2) TUYUĞ (TUYUK): Rubâi gibi dört dizelik bir nazım biçimidir. Edebiyatımızda en çok tuyuğ yazmış şair Kadı Burhanettin’dir. Bu biçim yalnızca Türk edebiyatına özgüdür. (Rubai, İran edebiyatından geçmedir).

  BİRDEN ÇOK DÖRTLÜKLER

  1)      MURABBA: Dört dizelik kıtalardan oluşur. Bent sayısı 3-7 arasında değişir. Her konuda yazılır.

  2)      ŞARKI: Genellikle aşk, içki, eğlence konularında yazılan dört dizelik nazım biçimidir. Biçim bakımından “murabba”ya benzer. Çoğunlukla bestelenmek için yazılır. Bu biçim de tuyuğ gibi yalnızca Türk edebiyatına özgüdür. “Şarkı” biçiminin yaratıcısı ve en güçlü şairi Nedim’dir.

  NOT: Divan edebiyatında üçlü ya da daha çok mısralı bentlerden meydana gelmiş nazım şekillerinin genel adı MUSAMMAT’tır. Yani dört dizeden oluşan murabba, şarkı gibi biçimlerin; beş dizeden oluşan tahmis, taştir, tardiyye gibi biçimlerin ya da altı veya daha çok dizeden oluşan biçimlerin tümünün üst başlığı MUSAMMAT’tır.

  TERKİB-İ BENT: Bentlerle kurulan bir nazım biçimidir. Her bent, sayısı 5-10 arasında değişen beyitlerden oluşur. Bendin son beytine “vasıta beyti” denir. Terkib-i bentte vasıta beyti her beytin sonunda değişir ve vasıta beyti mutlaka kendi içinde uyaklı olur.

  Terkib-i bentlerde genellikle talihten ve hayattan şikayetler, dini, tasavvufi, felsefi düşünceler anlatılmış, toplumsal yergi niteliğinde eleştirilere yer verilmiştir.

  TERCİ-İ BENT: Biçim bakımından terkib-i bente benzer ; ancak vasıta beyti her bendin sonunda değişmez ve aynen tekrarlanır. Konularında daha çok Tanrının gücü, evrenin sonsuzluğu, doğanın ve yaşamın karşıtlıkları vardır.

  DİVAN EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ

  1. TEVHİT VE MÜNACÂT: Tanrının birliğini ve yüceliğini anlatan şiirlere tevhit, Tanrıya yapılan yalvarış ve yakarışları anlatan şiirlere de münacât denir. Daha çok kaside biçimiyle yazılmıştır.

  2. NAAT: Hz. Muhammed’i övmek için yazılan şiirlere denir. Bunlar da daha çok kaside biçimiyle yazılmıştır.

  3. MERSİYE: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için yazılan şiirlerdir. Genellikle terkib-i bent biçimiyle yazılmıştır. (Bu türün, Eski Türk Edebiyatı’ndaki adı sagu, Halk Edebiyatı’ndaki adı ise ağıttır).

  4. METHİYE: Bir kimseyi övmek için yazılan şiirlerdir. Bunlar da genellikle kaside biçiminde yazılmıştır.

  5. HİCVİYE: Bir kimseyi yermek için yazılan şiirlerdir.

  6. FAHRİYE: Şairlerin kendilerini övmek amacıyla yazdıkları şiirlerdir.

  NOT: Divan edebiyatında bir şairin şiirine, başka bir şair tarafından aynı ölçü, uyak ve redifle yazılan benzerine “Nazire” denir. Bu, nazire yazan şairin diğer şaire karşı duyduğu saygı ve beğeniden ileri gelmektedir. Edebiyatımızda bu türde de pek çok ürün verilmiştir.

  DİVAN EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ

  1. Nazım birimi genellikle beyittir ve cümle beyitte tamamlanır. Beyit, cümleye egemendir.
  2. Nazım ölçüsü “aruz”dur.
  3. Dili Arapça, Farsça, Türkçe karışımı olan Osmanlıca’dır.
  4. Şiirlerde tam ve zengin uyak kullanılmıştır.
  5. Şiirlerin konuyu içeren başlıkları olmadığı için nazım biçimlerine göre adlandırılmışlardır.
  6. Klişe bir edebiyattır. Duygu ve düşünceler değişmez sözlerle (Mazmun) anlatılır.
  7. Anlatılan şey değil, anlatış biçimi ön plandadır.
  8. Soyut bir edebiyattır. İnsan ve doğa gerçekte olduğundan farklı ele alınmıştır.
  9. Aydın zümrenin edebiyatıdır. Medrese kültürü hakimdir. Genellikle saraya ve çevresine seslenir.
  10. Sanatlara bolca yer verilmiş, sanat yapmak amaç durumuna gelmiştir.
  11. Ulusal bir edebiyat olmayıp dinin etkisiyle şekillenmiştir. Arap ve İran edebiyatının etkisi çok fazladır.
  12. Şiirde daha çok aşk, sevgili, içki, din ve kadercilik gibi konular işlenmiştir.
  13. Nazım ön planda tutulmuş, nesre pek az yer verilmiştir.
  14. Nesir alanında tezkireler (edebiyat tarihi görevini gören biyografik eser), münşeatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadır. Bunlarda da sanat yapma amacı ön plandadır.
  15. 13.yüzyılda gelişmeye başlamış 16. ve 17. yüzyıllarda en olgun dönemini yaşamış, 19.yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür.